خرم آباد
خرم آباد مرکز شهرستان خرم آباد و نیز مرکز استان لرستان است. جمعیت این شهر طبق سرشماری سال ۱۳۸5 مرکز آمار ایران برابر با 381.804 نفر و جمعیت شهرستان خرم‌آباد برابر با 521.964 نفر می باشد. شهر در ارتفاع ۸/۱۱۴۷ متری از سطح دریا و در میان دره‌های زاگرس قرار دارد. فاصله خرم آباد تا بروجرد ۱۱۰ کیلومتر، تا تهران ۴۹۰ کیلومتر و تا اهواز ۳۹۰ کیلومتر است. خرم آباد بر سر شاهراه تهران-خوزستان قرار گرفته و دارای اهمیت ارتباطی و راهبردی است
تاریخ سکونت در خرم آباد
شهری که امروزه به نام خرم‌آباد نام برده شده‌است، از نخستین سکونت گاه های مردم ایران به شمار می‌رود. غارهای مسکون دره خرم‌آباد که از آن جمله می توان به غارهای کنجی ، یافته ، پاسنگر ، گراجنه و اشکفت قمری نام برد که حاوی آثار زندگی انسان غار نشین در دوره‌های موسترین،بارادوستی و زارزی بوده است است . بنابر تاریخ گذاری هایی از راه آزمایش رادیو کربن در غارکنجی واقع در دره خرم آباد قدمت آثار آن متجاوز از ۴۰ تا ۵۰ هزار سال پیش است.گزارش و نتیجه پژوهش و بررسی های دکترفرانک هو استاد دانشگاه رایس آمریکا و همکارش، فلانری و دیگر پژوهشگران همراه ایشان که در سالهای ۱۳۴۲ و ۱۳۴۳ خورشیدی در لرستان انجام گردید و به سال ۱۹۶۷ در آمریکا منتشر شد در بردارنده اطلاعات ارزشمندی از دوره پیش از تاریخ خرم آباد است. فرانک هول در مورد پژوهش های خود در دره خرم آباد این چنین می‌نویسد:
بهترین اطلاعات ما راجع به سکونت و نحوه امرار معاش انسانهای اواخر پلاستوسن (دوره چهارم زمین شناسی) مربوط به دره خرم آباد لرستان واقع در جنوب غربی ایران است. دره خرم آباد به درازای ۱۵ و پهنای ۱۰ کیلومتر بین کوههای آهکی که به موازات هم کشیده شده‌اند و در ارتفاع ۱۱۷۰ متر از سطح دریا واقع شده‌است. کوههای اطراف آن به صورت یک منبع ذخیره آب در آمده‌اند. دره خرم آباد دارای چشمه‌های آب خنک و تعدادی غار است. به هم فشردگی این دره و وجود غارهای متعددی که به وسیله انسانهای پیش از تاریخ اشغال گردیده، سبب شد که ما این دره را مرکز تحقیقات مربوط به دوره پالئولیتیک میانه دیرینه سنگی قرار دهیم. تا کنون ما ۱۷ محل از اقامتگاههای انسانی دوره دیرینه سنگی را در این دره یافته‌ایم آنچه مسلم است این است که با تحقیقات بیشتر می‌توان محل های بیشتری پیدا نمود. از این ۱۷ غار، دست کم ۵ غار از آنها مربوط به دوره دیرینه سنگی بوده و شامل تمدن موستری (دوره میانه دیرینه سنگی) و متجاوز از شش غار دیگر متعلق به دیرینه سنگی فوقانی و شامل تمدن بارادوستی است،دو غار دیگر نیز مربوط به پایان دیرینه سنگی فوقانی و شامل تمدن زارزی بوده شاید شش غار دیگر نیز مربوط به دیرینه سنگی فوقانی باشند.آثار خرم آباد حاکی از سکونت دامنه دار و مداومی در زاگرس هستند.
فرانک هول ۱۳ مورد تاریخ یابی به وسیله رادیوکربن از آثار دیرینه سنگی در دره خرم آباد انجام داده است که دو مورد مربوط به دوره موستری و ۱۱ مورد مربوط به مرحله، بارادوستی بوده، ۲ مورد نمونه موستری از لایه زیرین غارکنجی به دست آمده و تاریخ آن متجاوز از ۴۰ هزارسال است و نمونه بارادوستی به دست آمده از غاریافته بین ۲۱ هزار تا ۴۰ هزار سال پیش تاریخ گذاری شده‌اند. فرانک هول به علت فراوانی محل های دوره دیرینه سنگی در دره خرم آباد به یک دسته بندی موقتی از محل های مسکونی به شرح زیر دست یافته‌است :
· اقامتگاههای فصلی که احتمالا به وسیله یک یا دو خانواده پدر سالاری در مدت کوتاهی و یک فصل از سال اشغال می‌شده است.
· اقامتگاههای کشتار که به وسیله گروهی از شکارچیان برای یک یا دو روز اشغال می شده‌اند که بین ۴۰ هزار تا ۱۰۰ هزار سال قبل از میلاد مسیح مورد استفاده بوده‌اند.
· اقامتگاههای موقتی که شکارچیان برای لحظاتی کوتاه جهت برررسی وضع شکار یا ساختن ابزار سنگی در آنجا توقف نموده و معمولا پس از ترک کردن دیگر به آنجا مراجعه نمی‌نمودند.
وی در ادامه پژوهش های خود در دره خرم آباد به محل اردوگاههای شبانی که مربوط به ۶۰۰۰ تا ۵۸۰۰ سال پیش از میلاد مسیح بوده‌است، دست یافته و نتیجه گرفته‌است که بین ۴۵ هزار تا ۳۸ هزار سال پیش از این مردمانی غار نشین در این دره سکونت داشته‌اند که گاهی برای شکار غذایی اصلی خود کوچ می‌کرده‌اند.دیگر آثاری که از هزارهای پیش از میلاد مسیح در این سرزمین به جای مانده‌است حکایت از زیست اقوام و تأثیر مردمان و فرهنگ آن بر فرهنگ ایران باستان دارند. پیشرفت آنان به ویژه کاسیها قدیمی ترین ساکنان و حکام آریایی این دیار که ۵۷۶ سال بر بابل حکومت کردند . باعث تعجب جهانیان شده‌است، و به همین دلیل لرستان را مهد تمدن مفرغ نامیده‌اند.اما در تاریخ نام عیلامیان به عنوان نخستین دولت که به طور منظم بر لرستان حکومت کرده‌اند ثبت شده‌است.
اهمیت تاریخی
به نظر بسیاری از محققان شهر خرم‌آباد فعلی زمانی شهر مهم عیلامی یعنی خایدالو (هیدالو) برجای آن قرار داشته است.همچنین بسیاری از محققان بر این عقیده هستند که شهر قدیمی شاپورخواست (سابرخواست) در دوره ساسانی و قرن نخست هجری که دارای اهمیت بسیاری بوده و بافاصله کمی در ساحل چپ رودخانه احداث شده، در مکان شهر قدیمی خایدالو و مکان فعلی شهر خرم‌آباد قرار داشته است. هنوز بقایایی از دیوارهای بزرگ و پهن که از سنگ و ملاط به سبک دوره ساسانی از مکان کنونی شهر تا روستای تیر بازار دیده می شود. در اواخر قرن ششم خاندان اتابکان لر کوچک شهر خرم‌آباد را به عنوان مرکز حکومت خود انتخاب کرده و آن را توسعه دادند.احتمالا در اثر حمله مغول بخش عمده ای از شهر ویران شده است.
حمدالله مستوفی در سال 740 هجری قمری می نویسد:
خرم آباد شهری نیک بوده، اکنون خراب است.
این نخستین بار است که از خرم آباد به این شکل در تاریخ یاد شده است. در اواخر دوره صفوی خرم آباد مرکز حکومتی والی لرستان فیلی بوده و به نوشته تاریخ حزین از آبادانی برخوردار بوده ، ولی متاسفانه بر اثر هجوم سپاه عثمانی بار دیگر ویران شده است.در دوران قاجار خرم آباد نسبتاً توسعه پیدا کرد و قلعه گلستان ارم (فلک الافلاک) از آثار معروف خرم آباد به دستور محمد حسین میرزای دولتشاه مرمت شد.بارون دوبد یکی از ماموران روسیه تزاری که در سال 1845 میلادی از خرم آباد دیدار کرده ، شهر را دارای 4 مسجد، 8 گرمابه و 1 محله یهودی نشین توصیف کرده است.
آثار تاریخی
این قلعه اززمان قاجار به بعد به این نام خوانده می‌شود ودرفرازتپه‌ای دربلندترین نقطه شهر خرم آباد واقع شده‌است.نام قدیم آن دژ شاپورخاست بوده وبنای وبنای آن به دورهٔ ساسانیان می‌رسد این قلعه اکنون دارای ۶ برج برج است ولی درگذشته دارای ۱۲ برج بوده‌است وبه همین سبب به دوازده برجی نیزمعروف است.درقسمت شمالی زیر قلعه چشمه‌ای بنام گلستان جاری است ولی آب موردنیازخود قلعه ازچاهی به عمق ۴۰ مترکه درمیان قلعه وجودداردتامین می‌شود.قلعه فلک الافلاک برشهرخرم آباد کاملامشرف است ومساحت آن درحدود ۵۳۰۰مترمربع است.فضای داخل آن به چهارتالار نسبتا بزرگ حول دوحیاط وتعدادی تالار واتاق تقسیم شده‌است.این بنا در عهد فتحعلیشاه قاجار مرمت گردیده و برج مرتفعی بدان افزوده شده و از آن پس فلک الافلاک خوانده شده‌است.
این مناره در جنوب شهرواقع شده که از ۹۹ پله به صورت دایره‌ای ساخته شده‌است که درآن سازمان جهت اعلام فرامین به رعایا ونگهبانی استفاده می‌شده‌است.
این سنگ نبشته که خط کوفی بر روی آن حک شده‌است در قسمت شرقی شهر خرم آباد قرار دارد این سنگ بصورت یک مربع تراشیده است و در روی آن راجع به سند مالکیت چرای دامهای موجود در آن زمان حک شده‌است. این سنگ نبشته به گونه‌ای ساخته شده‌است که چهار وجه آن به سوی آثار باستانی :۱- پل شکسته ۲- مناره آجری ۳- قلعه فلک الافلاک ۴- حوض موسی نشانه رفته‌است.این سنگ ریشه در کوه دارد و در چند سال اخیر به علت توسعه جاده برش داده و جابجا شده‌است.
پل شکسته(پل شاپوری)
پلی است به یادگارمانده ازدوران ساسانیان این پل هم اکنون ویرانه‌ای بیش نیست که درجنوب غربی خرم آباد قراردارد ودرگذشته قسمت‌های غربی لرستان را به خرم آباد وازآنجا به خوزستان متصل می‌کرده‌است این پل درزمان خود ازشاهکارهای معماری به حساب می‌آمده ودارای ۲۸ طاق یا دهانه بود ه‌است اما امروز تنها ۶طاق آن به جای ماند ه‌است.پل شاپوری درراستای غربی -شرقی باارتفاع ۱۶ متر ساخته شده‌است ودردهانه پرطاق موج شکنهایی لوزی شکل برای کاهش تخریب سیل تعبیه شده‌است.
بنایی مدور متشکل از یک دیواره عظیم سنگی که بصورت مدور دور تا دو چشمه‌ای فصلی احداث گردیده‌است. قطر این بنا ۱۸ متر با محیط ۲۵۶ متر مربع با پنهای ۳ متر و بلندی آن تا کف چشمه ۱۸ متر است. این بنا دارای دریچه‌ای به ابعاد ۹۰×۱۶۰ برای هدایت آب آشامیدنی و توزیع آن در سطح شهرشاپورخواست، مشروب نمودن اراضی و بهره برداری از آسیابهای آبی بوده‌است. مواد و مصالح آن از سنگهای لاشه همراه ملات ساروج (آهک و گچ و...) می‌باشد که در ساختمان پل شاپوری وخرابه‌های شهر شاپورخواست مشاهده شده‌است.
